Het Zandkasteel en de Amsterdamse Poort
Je zou het misschien niet meteen doorhebben maar je staat hier midden in een gesamtkunstwerk: de Amsterdamse Poort. Net zoals de Bijlmer in het begin werd gezien als een kunstwerk op zich is ook de Amsterdamse Poort bedoeld als een openbare ruimte als kunstwerk. Elke putdeksel en lantaarnpaal is uitgebreid besproken en doordacht, en zelfs de richting van de bakstenen waar je nu op staat draagt bij aan de ‘optimale beleving’ van dit plein. Dat is niet zozeer bedacht vanuit idealistische motieven maar vanuit commercieel perspectief, want hoe prettiger de omgeving, des te meer wordt er verkocht.
Toch springt vooral het hoofdkantoor van ING hier in het oog. Dit gebouw wordt ook wel ‘de burcht’ of ‘het zandkasteel’ genoemd. Geïnspireerd op het antroposofische gedachtegoed van Rudolf Steiner ontwierpen Ton Alberts en Max van Huut dit gebouw in de stijl van het organische bouwen, wat te zien is in de afwezigheid van rechte hoeken en het gebruik van natuurlijke materialen als hout en natuursteen. ‘Van gebouwen met rechthoekige vormen worden de mensen die erin verblijven hard, hoekig, ongevoelig en rationeel’, aldus Alberts in Trouw. Een interessante mening hier in de Bijlmer, die vooral bekendstaat om zijn grijze, hoekige hoogbouwflats.
Het Zandkasteel
Het verbaasde iedereen dat de opdracht voor het ontwerpen van een nieuw hoofdkantoor voor de NMB-bank (later opgegaan in ING) was gegund aan Ton Alberts en Max van Huut. Deze twee architecten hadden nooit eerder een kantoor ontworpen en stonden bekend om hun natuurlijke en organische stijl. Dat sloot echter precies aan bij wat de bank wilde uitstralen: met dit gebouw wilde het bedrijf zich een vriendelijker, socialer en zachter imago aanmeten.
Het gebouw bestaat uit tien torens die aan elkaar zijn verbonden door laagbouw in de vorm van een grillige S. Rechte gangen kom je er niet tegen, alles kronkelt. Toch is het gebouw ook functioneel. De achteroverleunende gevels zorgen voor een betere akoestiek en daglichtvoorziening. Ook weerkaatsen ze het verkeerslawaai. Dankzij de dikke muren en de kleine, hoge ramen is het gebouw een van de energiezuinigste gebouwen uit de jaren ’80. De bijnaam ‘de burcht’ is toepasselijk. Voor buitenstaanders zijn de muren ondoordringbaar en blijft de natuurlijke weelde binnen in het gebouw verborgen. Een miniatuurversie kun je overigens vinden in Madurodam.
De Amsterdamse Poort
Terwijl de Bijlmer is gebaseerd op het idee dat de verschillende functies gescheiden moeten zijn – wonen, werken, recreëren, verkeer, alles moest op een andere plek gebeuren – hebben ze dat in de Amsterdamse Poort rigoureus anders aangepakt. Dit winkelcentrum moest worden wat er in de rest van het stadsdeel miste: een ontmoetingsplek waar mensen kunnen wonen, winkelen en recreëren. Dit is dan ook de eerste plek in Zuidoost waar kunst is ontwikkeld in samenhang met de ruimte, in plaats van er later in te worden geplaatst. De rest van het centrum moest een ingehouden karakter krijgen om zo ‘het zandkasteel’ goed tot zijn recht te laten komen. Daarom zijn alle gebouwen uitgevoerd in een witte steensoort, een contrast met de warmte uitstralende baksteen van het bankgebouw.
In het originele plan waren drie kunsttoepassingen bedacht. Hiervan is er een verwijderd en de andere is nooit uitgevoerd, want het geld was op. Het plan was om neonlijnen de toegangsviaducten naar het centrum te laten markeren. Uiteindelijk werd deze toepassing vervangen door het plaatsen van reclameborden.
Het nog aanwezige kunstwerk is niet gemakkelijk te vinden. Kunstenaar Dries Wiecherink maakte zo’n discreet werk dat het opgaat in de bebouwde omgeving. In de muren van zeven huizen zijn patronen met lichte kleuren baksteen geplaatst. Het raster van deze patronen is telkens hetzelfde, maar eroverheen projecteerde hij zeven verschillende vormen. Het zijn hexagrammen uit de klassieke Chinese tekst I Tjing (ook bekend als Het boek der veranderingen), die men raadpleegt bij het nemen van moeilijke beslissingen. Hoewel weinig mensen zullen weten dat ze deze muurpatronen kunnen raadplegen bij het maken van beslissingen, toch hebben ze de afgelopen dertig jaar flink wat belangrijke veranderingen in Zuidoost aanschouwd.